دکتر «حسین پیرنیا» را به نام پدر اقتصاد ایران می‌شناسند؛ او از خاندان اصیل و پرآوازه پیرنیا می بود. حسین پیرنیا از نخستین استادان اقتصاد در ایران محسوب می‌شود. در این مقاله تصمیم داریم با ایشان زیاد تر آشنا شویم.

بیوگرافی دکتر حسین پیرنیا

حسین پیرنیا در سال ۱۲۹۲ شمسی در تهران به دنیا آمد. او از خاندان مشهور پیرنیا می بود که اعضای آن ازجمله وزیران و سیاستمداران و در برخی عرصه‌ها از دانشمندان تراز اول بودند. پدرش، «میرزا ابوالحسن خان معاضدالسلطنه پیرنیا»، از دولتمردان و قانون‌گذاران دوره قاجار و پهلوی اول و مادرش دختر «نصرالله مشیرالدوله» (میرزا نصرالله خان نائینی) می بود.

حسین پیرنیا تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران به آخر رساند و در خردادماه ۱۳۱۱، دیپلم متوسطه خود را از دبیرستان «ثروت» گرفت. او مدتی نزد «شیخ محمد سنگلجی» (حقوقدان، مجتهد، استاد دانشگاه تهران و نویسنده ایرانی) به خواندن کتاب‌های «مشاعر» و «عرشیه» ملاصدرا پرداخت و در این راستا توانست فرهنگ قدیم فارسی و معارف اسلامی را تا سطح نسبتاً بالایی بیاموزد.

در فاصله سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۲ شمسی، شش گروه ۱۰۰ نفری برای ادامه تحصیل در حوزه‌های گوناگون، از ایران عازم اروپا شدند. در شهریورماه ۱۳۱۱، حسین پیرنیا بعد از پذیرفته‌شدن در مسابقه اعزام محصل به خارج، در پنجمین گروه محصلین اعزامی پذیرفتن شد و به فرانسه رفت. در آنجا، ابتدا دوره‌های ریاضیات را گذراند و سپس در کنکور دانشگاه «پلی‌تکنیک» شرکت و نمره قبولی را کسب کرد. او این چنین در آزمون ورودی دانشگاه «اکول نرمال سوپریور» (École Normale Supérieure) فرانسه شرکت کرد و در این آزمون هم قبول شد، اما تحصیل در پلی‌تکنیک را ترجیح داد. بعد از پایان دوره پلی‌تکنیک، برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت و برای چند سال، نزد «جان مینارد کینز»، اقتصاددان مشهور انگلیسی، دانش اقتصاد را فراگرفت. او سرانجام بعد از اخذ مدرک دکتری اقتصاد، در سال ۱۳۱۹ به ایران برگشت.

بعد از برگشت به ایران، پیرنیا و دیگر دانش‌آموختگان (که بعد از تحصیل در خارج بازگشته بودند) به تهیه برنامه درسی برای دانشکده‌های گوناگون دانشگاه تهران و دانشسرای عالی – که هر دو تازه‌تأسیس بودند – و این چنین به تألیف و ترجمه جزوات و کتاب‌های دانشگاهی پرداختند.

فعالیت‌ها و خدمات

دکتر حسین پیرنیا بعد از برگشت به ایران، علاوه بر تدریس برخی دروس همانند ریاضیات در دانشکده حقوق دانشگاه تهران و دبیرستان «دارایی» وابسته به وزارت دارایی، برای چندین سال مسئولیت اداره کل نفت و نیز معاونت وزارت دارایی را بر مسئولیت داشت. او در سال ۱۳۳۹، مؤسسه تحقیقات اقتصادی را در دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران بنا نهاد و هفت سال سپس، یعنی در سال ۱۳۴۶، اولین دانشکده اقتصاد را در ایران پایه‌گذاری کرد. در سال ۱۳۵۰، مدرسه عالی ریاضیات و مدیریت اقتصاد کرج را تأسیس نمود و یک سال سپس، به پشتیبانی برخی اقتصاددانان سرزمین ازجمله دیگر اقتصاددادن نامدار ایرانی «منوچهر فرهنگ»، به تأسیس انجمن اقتصاددانان ایران همت گمارد. این انجمن در سال ۱۳۵۲ موفق به اخذ مجوز برپایی شد و بعد از برگزاری انتخابات هیئت اجرایی، دکتر پیرنیا به زمان یک سال، ریاست آن را بر مسئولیت گرفت.

دکتر حسین پیرنیا در سخنرانی افتتاحیه این انجمن او گفت: «در اواخر سال ۱۳۵۰، بعد از راه اندازی وزارت علوم و آموزش عالی و اغاز برنامه‌هایی برای تشویق و حمایتاز فعالیت‌های علمی در سرزمین تعدادی از استادان اقتصاد و اقتصاددانان ایران برآمدند تا یک انجمن علمی به‌منظور فعالیت درزمینه علوم اقتصادی تشکیل کنند. انجمن اقتصاددانان، یک انجمن علمی و غیرسیاسی و غیرانتفاعی است که با مقصد بالابردن و گسترش دانش اقتصاد در سرزمین و بهبود آموزش اقتصادی و گسترش تحقیقات اقتصادی و پشتیبانی علمی به حل مسائل اقتصادی سرزمین تأسیس شده است.»

گفتنی است اگرچه دکتر حسین پیرنیا در قسمت‌های حکومتی، همانند اداره کل نفت، امور دارایی، مجلس سنا، برخی پروژه‌های اقتصادی ایران و… فعالیت‌ها و تأثیر تعداد بسیاری داشته، اما در موضوعات سیاسی، کمتر ردپایی از ایشان دیده می‌شود. به‌نظر می‌رسد که پیرنیا علاقه چندانی به حوزه سیاست نداشت و ترجیح می‌داد زیاد تر به مفاهیم علمی و کارهای تحقیقاتی بپردازد و ازاین‌رو، کمتر اطلاعاتی در رابطه جزئیات فعالیت‌های اجرایی ایشان در دسترس است؛ به‌طوری که شاگردش «محمدمهدی بهکیش» در او مباحثه با روزنامه تجارت فردا می‌گوید:

«به نظرم دکتر پیرنیا زیاد تر وابسته به علم و دانشگاه می بود، به همین علت هم در دانشکده زیاد خوب می‌درخشید. زیاد تر دوست داشت که همان‌جا با کارهای تحقیقاتی پیش برود، کلاس هم آن موقع زیاد زیاد نمی‌آمد. محیط دانشکده را زیاد دوست داشت. به نظر من پیرنیا اصولاً آدم اجرایی نبوده است، منتها از نظر تفکر هم زیاد جایگاهی باز نکرده می بود، چون زیاد اهل مقاله نوشتن نبوده است. دکتر پیرنیا زیاد تر در بیرون جامعه برای خانواده‌اش شناخته شده است. مگر آنهایی که در دانشگاه با او در ربط بودند. من غیر ازاین‌که دانشجو بودم، با ایشان کار هم کردم و افتخارم این است که نزدیک به دو سال دکتر پیرنیا رئیس مستقیم من بوده‌اند و روزی یک بار خدمت ایشان می‌رسیدم. زیاد خوش‌مشرب می بود. زیاد به مسائل علمی علاقه‌مند و مسلط می بود و در مقابلش، در رابطه مسائل روز اقتصادی به نظرم زیاد خودش را دچار نمی‌کرد.»

کتاب‌ها و آثار دکتر حسین پیرنیا

حسین پیرنیا زندگی پربرکتی داشت؛ او علاوه بر رشته تخصصی خود، یعنی اقتصاد، در عرصه‌های مختلفی ازجمله ریاضیات، فلسفه، فیزیک، معارف اسلامی و… نیز اطلاعات گسترده داشت و همان گونه که اشاره شد، در دانشکده اقتصاد تهران دروس ریاضیات تحلیلی و مالیه عمومی را نیز تدریس می‌کرد. آثار تعداد بسیاری – از کتاب‌ها گرفته تا مقالات فارسی، انگلیسی و فرانسوی – از او به یادگار مانده است. از کتاب‌های او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ده سال تلاش در راه نگه داری و بسط حقوق ایران در نفت

نوشته نفت در ایران زیاد نوشته مهمی است. با اغاز اکتشافات نفت و پیداشدن نفت در ایران، انگلستان برای سرقت این میراث طبیعی، داخل ایران شد و اغاز به منفعت‌برداری کرد. این نوشته علتشد تا کم‌کم طی سال‌های بعدی، با برانگیخته‌شدن احساسات میهن‌دوستی ایرانی، مخالفت‌های گسترده‌ای با وجود استثمارگرایانه انگلستان در جنوب ایران بر پا شود. نتیجه این مبارزات سرانجام تبدیل ملی شدن صنعت نفت شد. این کتاب اثری زیاد مهم و تحقیقی محسوب می‌شود که در همان زمان ملی شدن صنعت نفت نوشته شده است. در کتاب تلاش شده تا تاریخ مبارزات ملی ایرانیان علیه انگلستان منحصراً درزمینه استخراج نفت و سرقت نفت ایران توسط انگلستان به‌طور دقیق بازدید شود.

• اقتصاد در دو جلد (ترجمه) تاثییر پل ساموئلسون

این کتاب تلاش موفقی است برای معارفه اقتصاد به‌گفتن یک علم و یک رشته درسی در قرن قبل؛ و به همین علت در سراسر جهان موردتوجه بوده است. این کتاب اکنون در دانشگاه های معتبر دنیا نیز تدریس می‌شود. چاپ اول این کتاب در ایران در سال ۱۳۴۴، با همکاری سازمان برنامه، از سوی بنگاه ترجمه و نشر کتاب توسط دکتر حسین پیرنیا ترجمه شده است.

• مبارزه با محمدعلی شاه یا اسنادی از فعالیت‌های آزادیخواهان ایران در اروپا و استانبول (با همکاری ایرج افشار)

این کتاب مجموعه‌ای از عکس‌ها و فهرست‌های تحلیلی اسنادی است که در بین اوراق ابوالحسن پیرنیا (معاضدالسلطنه) به یادگار مانده است. در این کتاب، به مبارزات و فعالیت‌هایی که عده‌ای از ایرانیان تبعیدی یا مهاجر در اروپا و استانبول علیه محمدعلی شاه و نظام استبدادی و به‌منظور استقرار مشروطیت، اجرای قانون اساسی و فراهم اصول آزادی انجام داده‌اند، پرداخته شده است.

دیگر کتاب‌های ایشان عبارت هستند از:

• تفکر علمی و گسترش اقتصادی و اجتماع
• عقاید بزرگ‌ترین علمای اقتصاد (ترجمه) تاثییر جرج ساول
• مالیه عمومی، مالیات‌ها و بودجه
• ریاضیات تحلیلی برای اقتصاد (ترجمه) تاثییر جی. دی. آلن

درگذشت دکتر حسین پیرنیا

در شب ۲۲ آبان‌ماه ۱۳۷۲، حسین پیرنیا در مسیر برگشت از کتابخانه به سمت خانه درگذشت. جزئیات چگونگی فوت ایشان در دست نیست. پیکر او مطابق وصیتش، در مقبره‌ای که به دستور شاه قاجار برای ارج‌گذاری و یادبود پیشینیان خاندان‌های پیرزاده و پیرنیا ساخته شده‌ است، در باغ مصلای نائین، به خاک سپرده شد. از او با گفتن مردی بااصالت، بافضیلت، فروتن و درستکار یاد می‌شود.

در ادامه صفحات مربوط به اظهار درگذشت حسین پیرنیا را که در نشریه اطلاعات سیاسی–اقتصادی به چاپ رسیده است، مشاهده می‌کنید.

خلاصه

حسین پیرنیا اولین دانشکده اقتصاد در ایران را تأسیس کرد و بنیان‌گذار مؤسسه تحقیقات اقتصادی و انجمن اقتصاددانان ایران است. او این چنین مدرسه عالی ریاضیات و مدیریت اقتصادی کرج را بنا نهاد. پیرنیا طی سالیان پربار زندگی‌اش، شاگردان برجسته تعداد بسیاری را در مکتب خود پرورش کرد، تا آنجا که می‌توان او گفت چند نسل از استادان برجسته اقتصاد و کارشناسان تراز اول اقتصاد سرزمین از شاگردان او می باشند. از دیگر مسئولیت‌های او می‌توان به مدیریت گروه اقتصاد مالی دانشگاه تهران، ریاست دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، مدیریت کل وزارت دارایی، نمایندگی مجلس سنا و عضویت در شورای عالی نفت اشاره کرد.

سؤالات متداول

حسین پیرنیا کیست؟

حسین پیرنیا پدر اقتصاد ایران و یکی از برجسته‌ترین افراد در این حوزه در ایران است. او اولین دانشکده اقتصاد در ایران را تأسیس کرد.

مقبره حسین پیرنیا کجاست؟

حسین پیرنیا در سال ۱۳۷۲ درگذشت و مقبره او در باغ مصلای نائین است.