به نقل از برنا؛ در ایران باستان جشن‌های بسیاری همانند «عید نوروز» و «شب یلدا» وجود داشته است. یکی از این جشن‌ها هم چهارشنبه‌سوری نام دارد. مراسم چهارشنبه‌سوری در غروب شب قبل از آخرین چهارشنبه سال برگزار می‌شود. 

تاریخچه‌ی چهارشنبه‌سوری به سال‌های زیاد دور برمی‌گردد. این جشن خود آمیزه‌ای از چند رسم کوچک و بزرگ است. سنت مهم در آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری برپایی آتش و خواندن شعر «زردی من از تو، سرخی تو از من» زمان پریدن از روی آن بوده است.

این شعر دعایی بوده است که ایرانیان از قدیم برای آتش می‌خواندند و از آن می‌خواستند تا بیماری‌ها و کسالت‌ها و نگرانی‌های سالی که قبل را از آن‌ها بگیرد تا سال تازه را با شادکامی و سرزندگی اغاز کنند. چهارشنبه‌سوری این چنین اولین پایکوبی برای پیشواز بهار شمرده می‌شود.

تاریخچه چهارشنبه‌سوری

قدیمی‌ترین اشاره به چهارشنبه‌سوری را می‌توان در کتاب «تاریخ بخارا» نوشته‌ی ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری) اشکار کرد. آنجا که می‌نویسد:… و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هر چه هلاک و ضایع شده می بود بهتر از آن به حاصل کردند.

آن‌گاه امیر به سرای بنشست و تا این مدت سال همه نشده می بود که چون «شب سوری» چنان که «عادت قدیم» است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای در گرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت.

در شاهنامه هم اشاره‌هایی به این جشن شده است که از قدمت آن خبر می‌دهد. از داستان رزم بهرام چوبینه با «پرموده» پسر ساوه‌شاه اطلاعاتی می‌شود به دست آورد. بخشی از این داستان را با هم می‌خوانیم.

هنگامی که هر دو سپاه آماده‌ی رزم بودند، ستاره‌بینی بهرام را پند می‌دهد که:

ستاره‌شمر او گفت بهرام را

که در «چارشنبه» مزن کام را

اگر زین بپیچی گزند آیدت

همه کار ناسودمند آیدت

یکی باغ بد در بین سپاه

از این روی و زان روی بد رزمگاه

بشد «چارشنبه» هم از بامداد

بدان باغ کامروز باشیم شاد

ببردند پرمایه گستردنی

می و رود و رامشگر و خوردنی

…

ز جیحون همی آتش افروختند

زمین و هوا ار همی سوختند

این چنین داستان گذر سیاوش از آتش برای نشان دادن پاکی خود را هم دلیلی بر برپایی این جشن می‌دانند.

معنی لغوی چهارشنبه‌سوری

عبارت «چهارشنبه‌سوری» از دو کلمه راه اندازی شده است که یکی به معنی روزی از روزهای هفته و دومی شکلی فرد دیگر از کلمه سرخ است.

آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری

چند روز قبل از چهارشنبه آخر سال، مردم به کوه و بیابان می‌رفتند و هیزم جمع می‌کردند. قبل از غروب این هیزم‌ها را را در حیاط خانه، میدان شهر یا کوچه و برزن‌ها در دسته‌های فرد با فاصله از هم می‌چیدند.اندکی بعد از غروب، آتش بر پا می‌کردند و از روی آن می‌پریدند. فردی نمی‌بایست به آتش فوت می‌کرد. اهل خانه همه انها از روی آتش می‌پریدند. برای خاموش کردن آتش، آن را به حال خود رها می‌کردند تا خاموش شود یا روی آن آب می‌ریختند.

آیین‌های فرعی

آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری شامل آیین‌هایی غیر از روشن کردن آتش هم بوده است که احتمالا برای نسل جوان چندان هم آشنا نباشند. آیین‌های گوناگون فرد دیگر هم در قسمت‌های گوناگون ایران در زمان این جشن انجام می‌شود.برای مثال، در تبریز مردم به چهارشنبه‌بازار می‌روال که زیاد قشنگ با چراغ و شمع نورافشانی شده ‌است. هر خانواده یک آینه، دانه‌های اسفند و یک کوزه برای سال نو خریداری می‌کند.

در برخی دیگر از نقاط سرزمین، روز سپس از چهارشنبه‌سوری خانه‌تکانی اغاز می‌شود. در شیراز، مردم آش رشته می‌پزند و برای خانه‌های همدیگر می‌برند. با اهمیت ترین و مرسوم‌ترین آیین‌های مرتبط با چهارشنبه‌سوری به قرار زیر است.

کوزه‌شکنی

در زیاد تر شهرهای ایران کوزه‌ها را بعد از پریدن از روی آتش می‌شکنند؛ منشأ این آیین به گمان زیاد به این نظر برمی‌گردد که پریدن از روی آتش علتانتقال بدیُمنی اهالی خانه به داخل کوزه می‌شود و شکستن‌شان بدیمنی را از بین می‌برد.در بین مناطق گوناگون در چگونگی شکستن کوزه تفاوت‌های اندکی وجود دارد. در تهران یک یا چند سکه درون کوزه تازه می‌گذارند و سپس از فراز بام به درون کوچه پرت می‌کنند.تا اغاز دوره پهلوی، تعداد بسیاری از افرادی که در تهران ساکن بودند عادت داشتند که به نقاره‌خانه بروند و در اوقات اشکار همراه با نواختن نقاره کوزه‌هایشان را به زمین بزنند.

در خراسان، قبل از شکستن کوزه، مقداری زغال، نمک، و سکه در آن قرار می‌دادند و سپس هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خویش، هرگونه بدیمنی و حادثه بد را به کوزه منتقل می‌کرد. در آخر کوزه از بالای پشت‌بام به کوچه می‌انداختند.

در شرق و جنوب‌شرق ایران، طبق معمول به‌جای کوزه‌های نو، کوزه‌های بدون منفعت گیری را انتخاب می‌کردند. احتمالا این رسم ریشه در مسئله‌ای بهداشتی داشته باشد. ایرانیان باستان به این نظر داشتند که نباید ظروف سفالین را بیشتر از یک سال در خانه نگاه داشت و چون سال به آخر خود نزدیک می‌شد و شب سوری می‌رسید، ظروف سفالین خانه را می‌شکستند.

ظروف سفالین بی‌لعاب می باشند، سریع کثیف و آلوده خواهد شد و چون نمی‌شود آن‌ها را شست یا پاک کرد، تنها چاره شکستن آن‌ها است. از نظر دیگر با این کار تقاضا برای خرید کوزه‌های تازه بالا می‌رفت و علترونق کار استادکاران کوزه‌گر هم می‌شد و از کسادی بازار و بیکاری آن‌ها جلوگیری می‌کرد.

آجیل مشکل‌گشا

در قبل بعد از آخر آتش‌افروزی، اهل خانه دور هم جمع می‌شدند و آخرین ذخیره‌ی دانه‌های نباتی را روی آتش با نمک بو می‌دادند و می‌خوردند. این دانه‌ها ممکن می بود تخمه هندوانه، گندم، فندق، تخمه کدو، پسته، تخمه خربزه، بادام، نخود و شاهدانه باشند.اعتقادشان بر این می بود که هر کس از این معجون بخورد در قیاس با دیگران خلق‌وخوی مهربان‌تری می‌یابد و کینه و حسد از وی دور می‌شود.

قاشق‌زنی

در این رسم، جوان‌ها اعم از دختر و پسر، تکه پارچه‌ای روی خودشان می‌کشند تا شناخته نشوند و به خانه اقوام و همسایگان خود می‌روال. صاحبخانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد فهمید می‌شود و به کاسه‌های آن‌ها آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد.

شال اندازی

شال‌اندازی هم یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری است که در زیاد تر روستاها و شهرها ترویج داشته است و تا بحال هم در شهرها و روستاهای همدان، زنجان و برخی نقاط دیگر اجرا می‌شود.در این رسم جوانان با گره زدن چندین دستمال حریر و ابریشمی طنابی رنگین و بلند می‌سازند، از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار به پشت بام می‌روال، آن را از روزنه دودکش داخل منزل می‌کنند و خودشان سر دیگرش را در بالای بام به دست می‌گیرند. سپس با چند سرفه بلند صاحبخانه را فهمید خودشان می‌سازند.

صاحبخانه‌ها که چشم به راه این چنین چیزی می باشند، به محض مشاهده طناب رنگین، چیزی را که قبلا آماده کرده بودند در گوشه شال می‌ریزند و گره می‌زنند. سپس از این، با یک تکان ملایم فرد روبه رو را آگاه می‌کنند که هدیه سوری‌شان حاضر است. آنگاه شال‌انداز شال را بالا می‌کشد.چیزی که صاحباخانه در شال ریخته است هم هدیه چهارشنبه‌سوری است و هم فال.

اگر هدیه نان باشد نشانه‌ی نعمت و اگر شیرینی باشد نشانه شیرین کامی و شادمانی است. انار نشانه کثرت اولاد در آینده، گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر سختی‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و سکه نقره نشانه سپیدبختی است.در برخی مناطق، نوعی خواستگاری غیر مستقیم هم وجود داشته است. به این صورت که در این مراسم پسری که تصمیم داشت با دختری ازدواج کند با این روش جواب را از دختر می‌گرفت.

فال‌گوشی و گره‌گشایی

فال‌گوش ایستادن یکی از آداب و رسوم چهارشنبه‌سوری است که در آن دختران جوان نیت می‌کنند، پشت دیواری می‌ایستند و به سخن رهگذران گوش فرا خواهند داد و سپس با تفسیر این سخنان جواب نیت خود را می‌گیرند.